कॅन्सर ची गाठ कशी ओळखावी - लक्षणे व मार्गदर्शन

कॅन्सर हा आजार ऐकला की अनेकांच्या मनात भीती निर्माण होते. शरीरात निर्माण होणाऱ्या गाठीकडे आपण अनेकदा दुर्लक्ष करतो, पण प्रत्येक गाठ सामान्य असतेच असं नाही. काही गाठी कॅन्सरची सुरुवात असू शकतात. त्यामुळे "कॅन्सर ची गाठ कशी ओळखावी?" हा प्रश्न खूप महत्त्वाचा ठरतो. वेळेवर योग्य निदान झाल्यास कॅन्सरवर उपचार शक्य आहेत.

कॅन्सरची गाठ म्हणजे काय?

गाठ म्हणजे त्वचेखाली किंवा शरीरात निर्माण झालेली एक जाडसर, टवटवीत किंवा कठीण झालेली भाग. गाठी दोन प्रकारच्या असतात:

• सौम्य (Benign): जी कॅन्सरजन्य नसते.
• कर्करोगजन्य (Malignant): जी कॅन्सरची गाठ असते आणि शरीरात पसरण्याची शक्यता असते.

प्रत्येक गाठ कॅन्सरची नसते, पण काही लक्षणे गंभीर असू शकतात.

कॅन्सरची गाठ ओळखण्याची सामान्य लक्षणे

1. गाठ वेगाने वाढणे
2. कठीण किंवा अनियमित आकाराची गाठ
3. दाबल्यावर वेदना होणे किंवा सुन्न वाटणे
4. गाठीभोवती त्वचेचा रंग बदलणे
5. गाठ २ आठवड्यांपेक्षा जास्त काळ टिकणे
6. गाठीसह वजन कमी होणे, थकवा, ताप येणे
7. रक्तस्त्राव किंवा जखम न भरून येणे

हे लक्षणे दिसल्यास तात्काळ डॉक्टरांशी संपर्क साधा.

कॅन्सरचे निदान कसे केले जाते?

कॅन्सर ओळखण्यासाठी डॉक्टर विविध पद्धतींचा वापर करतात. रुग्णाच्या लक्षणांनुसार आणि संशयास्पद बदलांवर आधारित खालील चाचण्या केल्या जातात:

1. शारीरिक तपासणी (Physical Exam)

डॉक्टर आपल्या शरीरातील काही भागांवर गाठ किंवा सूज आहे का ते पाहतात. त्वचेचा रंग बदलणे, अवयवांची सूज किंवा अनियमितता यांसारखी लक्षणे कॅन्सरची शक्यता दर्शवू शकतात.

2. प्रयोगशाळा चाचण्या (Laboratory Tests)

रक्त व मूत्र तपासणीमधून काही असामान्यता लक्षात येऊ शकते.

उदाहरणार्थ, ल्यूकेमिया असलेल्या रुग्णांमध्ये "कंप्लीट ब्लड काउंट (CBC)" मध्ये पांढऱ्या पेशींची संख्या किंवा रचना बदललेली आढळते.

3. प्रतिमा चाचण्या (Imaging Tests)

• या चाचण्यांद्वारे शरीराच्या आतील भागांचे परीक्षण करता येते, तेही शस्त्रक्रिया न करता.
• यामध्ये खालील चाचण्या येतात:
• सीटी स्कॅन (CT Scan)
• एमआरआय (MRI)
• पीईटी स्कॅन (PET Scan)
• अल्ट्रासाउंड
• एक्स-रे
• बोन स्कॅन
  
• हे टेस्ट कॅन्सरच्या ठिकाणाचा आणि त्याच्या फैलावाचा अंदाज लावण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

4. बायोप्सी (Biopsy)

• कॅन्सरचे निश्चित निदान करण्यासाठी बायोप्सी सर्वात विश्वासार्ह पद्धत आहे.
• यामध्ये संशयित गाठीतील किंवा ऊतीतील पेशींचा नमुना घेऊन प्रयोगशाळेत तपासला जातो.
• कोणत्या प्रकारची बायोप्सी करावी हे कॅन्सरच्या प्रकार आणि स्थानावर अवलंबून असते.

प्रयोगशाळेतील परीक्षण (Lab Analysis)

• मायक्रोस्कोपखाली पेशींचे निरीक्षण केले जाते.
• सामान्य पेशी समान आकाराच्या आणि व्यवस्थित रचनेच्या असतात.
• तर, कॅन्सर पेशी असमान आकाराच्या, विस्कळीत आणि अव्यवस्थित असतात.

कॅन्सरच्या गाठी सामान्यतः कुठे दिसतात?

कॅन्सरच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात शरीरात गाठ निर्माण होणे हे एक सामान्य आणि महत्वाचे लक्षण असते. प्रत्येक गाठ ही कॅन्सरचीच असेल असं नाही, परंतु काही विशिष्ट ठिकाणी आढळणाऱ्या गाठींकडे दुर्लक्ष करणे धोकादायक ठरू शकते. खाली अशा ठिकाणांची सविस्तर माहिती दिली आहे जिथे कॅन्सरमुळे गाठी निर्माण होऊ शकतात:

1. स्तनातील गाठ

स्तनात अचानक तयार झालेली गाठ ही स्तनाच्या कॅन्सरचे प्रमुख लक्षण असू शकते.

• गाठ सामान्यतः वेदनारहित असते.
• ती एकाच जागी स्थिर राहते आणि टणक असते.
• स्तनाचा आकार, त्वचा किंवा निपलमध्ये बदल जाणवू शकतो.
• स्तनातून स्राव येणे, विशेषतः रक्तासारखा, हेही इशारा देणारे लक्षण आहे.

2. मान व गळ्यात लिंफ नोड्समध्ये गाठ

लसीका ग्रंथी (Lymph Nodes) ही रोगप्रतिकारक यंत्रणेचा भाग आहेत.

गळ्याच्या दोन्ही बाजू, खांद्याजवळ किंवा कानाच्या मागे गाठ दिसू शकते.

सामान्य संक्रमणातही लिंफ नोड्स सुजतात, पण जर गाठ 2-3 आठवड्यांपेक्षा जास्त टिकत असेल, वाढत असेल किंवा कठीण वाटत असेल, तर डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

हे लिम्फोमा, थायरॉईड कॅन्सर किंवा इतर कॅन्सरचे लक्षण असू शकते.

3. त्वचेवर गाठ किंवा गाठीसारखा बदल

त्वचेवर दिसणारी गाठ, गाठीसारखा उठाव, किंवा जखम न भरल्यास ते त्वचारोगातील कॅन्सर (Skin Cancer) चे लक्षण असू शकते.

तीव्र खाज, रंग बदल, रक्तस्त्राव किंवा वाढता आकार हे सर्व धोके दर्शवू शकतात.

त्वचा कॅन्सर प्रामुख्याने उन्हात जास्त वेळ राहणाऱ्या लोकांमध्ये दिसतो.

4. पोटात किंवा फुफ्फुसात गाठ

पोटात किंवा छातीत गाठ आल्यास ती लगेच दिसत नाही, परंतु खालील लक्षणे जाणवू शकतात:

• सतत अपचन, वजन कमी होणे, थकवा
• पोट फुगलेले वाटणे
• श्वास घेण्यात अडथळा, खोकला किंवा छातीत वेदना
• हे लिव्हर, पॅन्क्रिआस, फुफ्फुस किंवा किडनी कॅन्सरचे संकेत असू शकतात.

5. पुरुषांमध्ये अंडकोषात गाठ (Testicular Lump)

अंडकोषात गाठ जाणवणे हे टेस्टिक्युलर कॅन्सरचे मुख्य लक्षण आहे.

ही गाठ सामान्यतः वेदनारहित असते, परंतु काही वेळा वजनदारी किंवा अस्वस्थता जाणवते.

अंडकोषात सूज, जडपणा किंवा आकार बदल लक्षात घेतल्यास डॉक्टरांकडे जावे.

6. महिलांमध्ये गर्भाशय किंवा अंडाशयात गाठ

पोटाच्या खालच्या भागात गाठ किंवा सूज जाणवू शकते.

मासिक पाळीत अनियमितता, जास्त रक्तस्राव, शारीरिक संबंधांदरम्यान वेदना किंवा पोट फुगणे ही लक्षणे असतात.

ओव्हरी किंवा युटेरस कॅन्सर अशा प्रकारच्या गाठींचे कारण असू शकतात.

नियमित पेल्व्हिक तपासणी व अल्ट्रासाऊंड आवश्यक.

कॅन्सरच्या स्टेज किती असतात?

बहुतेक कॅन्सरच्या प्रकारांमध्ये ट्यूमर असतो आणि त्याची गंभीरता लक्षात घेऊन त्याला चार स्टेजमध्ये विभागले जाते. या स्टेज खालीलप्रमाणे आहेत:

स्टेज 0 – या टप्प्यात अजून कॅन्सर झालेला नसतो. पण शरीरात काही असामान्य पेशी आढळतात, ज्या भविष्यात कॅन्सर होण्याची शक्यता वाढवू शकतात.

स्टेज 1 – पहिल्या स्टेजमध्ये कॅन्सरचा ट्यूमर लहान असतो. या वेळी कॅन्सरच्या पेशी फक्त एका भागापुरत्याच मर्यादित असतात.

स्टेज 2 आणि 3 – दुसऱ्या आणि तिसऱ्या स्टेजमध्ये ट्यूमरचा आकार वाढतो आणि कॅन्सरच्या पेशी आसपासच्या अवयवांमध्ये आणि लिम्फ नोड्समध्ये पसरू लागतात.

स्टेज 4 – चौथा टप्पा हा कॅन्सरचा शेवटचा आणि सर्वात गंभीर टप्पा असतो. याला मेटास्टेटिक कॅन्सर असेही म्हणतात. या टप्प्यात कॅन्सर शरीराच्या इतर अवयवांपर्यंत पोहोचलेला असतो आणि तो जीवघेणा ठरू शकतो.

कॅन्सरपासून कसं बचावता येईल?

तुमच्या जीवनशैलीत सकारात्मक बदल करून, निरोगी सवयी अंगीकारून आणि धोकादायक कारणांपासून दूर राहून कॅन्सरपासून बचाव करता येतो. खाली काही महत्त्वाचे उपाय दिले आहेत:

• मद्यपान टाळा
• धूम्रपान टाळा
• भरपूर फायबरयुक्त आहार घ्या
• जास्त चरबीयुक्त (फॅट) अन्न खाणे टाळा
• नियमितपणे सर्व आवश्यक लस (व्हॅक्सिन) घ्या
• ताण-तणाव टाळा
• तुमचं बीएमआय (BMI) वेळोवेळी तपासत रहा
• आरोग्यदायी जीवनशैली पाळा

कधी डॉक्टरांकडे जावे?

• गाठ लवकर न मावळल्यास
• गाठ वाढत असल्यास
• कौटुंबिक कॅन्सरचा इतिहास असल्यास
• इतर लक्षणे जसे की अशक्तपणा, भूक न लागणे आदी दिसल्यास
  

गाठीविषयी गैरसमज

• प्रत्येक गाठ म्हणजे कॅन्सर नाही.
• घरगुती उपाय किंवा स्वतःहून निष्कर्ष काढणे धोकादायक.
• वेळेवर तपासणी केल्यास धोका टाळता येतो.

निष्कर्ष

कॅन्सरची गाठ ओळखण्यासाठी सतर्क राहणे गरजेचे आहे. शरीरात कोणतीही गाठ किंवा संशयास्पद बदल दिसल्यास त्वरित तज्ज्ञांचा सल्ला घ्या. कॅन्सर लवकर पकडला गेल्यास त्यावर यशस्वी उपचार शक्य आहेत.