रक्त वाढीसाठी काय खावे (What to Eat to Increase Blood)

शरीरातील रक्ताची योग्य पातळी राखणे आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. रक्तामधील हिमोग्लोबिनची कमतरता झाल्यास अशक्तपणा, थकवा, चक्कर येणे, श्वास घेण्यास त्रास होणे, तसेच त्वचेचा रंग फिकट होणे यांसारखी लक्षणे दिसून येतात. ही स्थिती अनेकदा अ‍ॅनिमियामुळे उद्भवते, जी शरीरात लोहाची कमतरता झाल्यास होते. मात्र, योग्य आहार आणि जीवनशैलीतील बदलांद्वारे हिमोग्लोबिनची पातळी नैसर्गिकरीत्या वाढवता येते. 

या लेखात आपण लोहयुक्त आहार, आवश्यक जीवनसत्त्वे, हिरव्या पालेभाज्या आणि प्रथिनयुक्त पदार्थांचे महत्त्व समजून घेऊ. तसेच काही आयुर्वेदिक उपाय आणि जीवनशैलीतील आवश्यक बदल यांचा समावेश करून शरीरातील रक्तवाढ कशी होईल, याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊ.

आयर्नयुक्त आहार (लोहसमृद्ध पदार्थ)

लोह (Iron) हे हिमोग्लोबिनचे मुख्य घटक असल्याने आहारात लोहसमृद्ध पदार्थांचा समावेश करावा. लोहाच्या कमतरतेमुळेच बहुतेक वेळा हिमोग्लोबिन घटते​. त्यामुळे खालील लोहयुक्त अन्न नियमित खावे:

• पालक (Spinach): पालक सारख्या हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये भरपूर लोह असते. पालकात फॉलिक अॅसिड आणि इतर जीवनसत्त्वेही असल्याने ते हिमोग्लोबिन वाढवण्यासाठी उपयुक्त आहे​. लक्षात ठेवा की कच्च्या पालकातील ऑक्झॅलिक ऍसिड लोहाचे शोषण कमी करू शकते, त्यामुळे शक्यतो पालक शिजवून खावा​.
• बीट (Beetroot): बीट हे नैसर्गिक लोह, तांबे, फोलेट आणि व्हिटॅमिन यांनी समृद्ध आहे. या चमत्कारी भाजीतील पोषकतत्त्वे रक्तातील हिमोग्लोबिनची पातळी वाढवतात आणि नव्या लाल रक्तपेशींच्या निर्मितीस चालना देतात​. बीट कच्चे सलादमध्ये खाऊ शकता किंवा बीटचा ज्यूसही नियमित पिऊ शकता​. बीटमध्ये फॉलिक अॅसिडदेखील जास्त प्रमाणात असल्याने ते हिमोग्लोबिन वाढवण्यास दुहेरी मदत करते​.
• अनार (Pomegranate): अनारामध्ये लोह, कॅल्शियम, प्रोटीन आणि फायबरचे मिश्रण असते. हे फळ हिमोग्लोबिन वाढवण्यासाठी अतिशय उपयुक्त मानले जाते. अनाराच्या सेवनाने रक्तनिर्मितीला चालना मिळते​ आणि शरीरातील लाल रक्तपेशींमध्ये वाढ होते​. रोज एक अनार किंवा त्याचा रस पिणे फायदेशीर ठरू शकते.
• डाळी व कडधान्ये (Pulses/Legumes): मसूर, हरभरा, राजमा, मूग यांसारख्या कडधान्यांमध्ये लोह आणि प्रथिने मुबलक असतात. या शेंगांमधील पोषक तत्त्वे हिमोग्लोबिन वाढवण्यास मदत करतात​. उदाहरणार्थ, मसूर डाळीचा आहारात समावेश केल्यास लोह मिळून अशक्तपणा कमी होण्यास मदत होते​. शाकाहारी लोकांसाठी कडधान्ये हे लोहाचे उत्तम स्रोत आहेत.
• गूळ (Jaggery): पारंपरिक गूळ हा लोहाचा उत्तम स्रोत आहे. गुळाचा नियमित आहारात समावेश केल्याने शरीरातील लोहाचे प्रमाण वाढू शकते. त्यामुळे आयर्न-दुफर असलेल्यांना (iron-deficiency anemia) गूळ खाणे लाभदायक ठरते, कारण तो हिमोग्लोबिनच्या निर्मितीस आवश्यक असलेल्या लोहाची पूर्तता करतो​. गूळ रक्तशुद्धी करण्यासही मदत करतो असे काही पारंपरिक मत आहेत​, परंतु तो प्रमाणातच सेवन करावा (अति गोड टाळावे).

लोहयुक्त आहार घेताना एक गोष्ट लक्षात ठेवा: व्हिटॅमिन C चे सेवन वाढवल्यास आहारातून घेतलेल्या लोहाचे शोषण शरीरात अधिक प्रभावीपणे होते​. पुढील विभागात आपण या जीवनसत्त्वांविषयी माहिती पाहू.

जीवनशैलीतील बदल

फक्त आहारच नाही तर जीवनशैलीतील काही बदल सुद्धा रक्ताचे आरोग्य सुधारण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. संतुलित आहाराबरोबर खालील गोष्टींवर देखील लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे:

• संतुलित व विविध आहार: वर उल्लेखलेल्या सर्व पोषक घटकांचा समावेश होईल असा संतुलित आहार घेणे ही जीवनशैलीतील पहिली पायरी आहे. आपल्या आहारात विविध फळे-भाज्या, धान्ये, प्रथिने आणि दुग्धजन्य पदार्थांचा समावेश करून सर्व आवश्यक जीवनसत्त्वे व खनिजे मिळतील याची खात्री करा. जसे की, रोजच्या जेवणात सॅलड, भाज्या, डाळी, दही इत्यादींचा समतोल असावा. एकााच प्रकारचे अन्न सतत खाण्यापेक्षा बदल करत राहिल्यास सर्व पोषक मिळतात आणि रक्तनिर्मितीची प्रक्रिया सुरळीत चालू राहते​.
• पुरेशी झोप आणि विश्रांती: नियमित 7-8 तासांची गुणयुक्त झोप घेणे शरीराच्या पुनर्निर्माण प्रक्रियेसाठी आवश्यक आहे. झोपेत शरीर पेशींंची दुरुस्ती आणि नवीन पेशी निर्मिती कार्य करते​. संशोधनात आढळले आहे की अनियमित किंवा अपुरी झोप असेल तर लाल रक्तपेशींचे उत्पादन व्यत्ययास येऊ शकते, ज्यामुळे हिमोग्लोबिनची पातळी घटते​. म्हणजेच सतत कमी झोप झाल्यास अशक्तपणा येण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे आरोग्य सुधारण्यासाठी पुरेसा आराम मिळेल याची काळजी घ्या. ताण-तणाव नियंत्रित करून शांत झोप घेणे रक्तवाढीस अप्रत्यक्षरीत्या मदत करते.
• नियमित व्यायाम: दररोज थोडा का होईना व्यायाम अवश्य करा. मध्यम ते तीव्र स्वरूपाच्या व्यायामामुळे रक्ताभिसरण सुधारते आणि शरीरात अधिक प्रमाणात ऑक्सिजनची गरज भासते​. या आवश्यकतेतून अस्थिमज्जेला नवीन लाल पेशी निर्माण करण्याची प्रेरणा मिळते व त्यामुळेच व्यायामाने हिमोग्लोबिनची पातळी सुधारू शकते​. नियमित चालणे, धावणे, सायकलिंग किंवा योगासने यांसारखे व्यायाम प्रकार आपल्या दिनक्रमात सामाविष्ट करा. व्यायामामुळे भूक सुधारते, जे आपोआपच आहारातून अधिक पोषण मिळवून देते. मात्र, अतिशयोक्त व्यायाम टाळा आणि आपल्या क्षमतेनुसार व्यायामक्रम ठेवा.
• इतर टिपा: काही लहान गोष्टींचाही परिणाम होऊ शकतो. उदाहरणार्थ, जेवणाच्या वेळी चहा-कॉफी टाळा कारण त्यातील काही घटक लोहाचे शोषण कमी करतात​. त्य 대신 लिंबू पाणी किंवा व्हिटॅमिन C युक्त ज्यूस घ्या. भरपूर पाणी प्या ताकि शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर पडून पोषक द्रव्यांचे कार्य सुरळीत होईल. या सर्व साध्या बदलांनी एकत्रित परिणाम मिळून रक्ताचे स्वास्थ्य निश्चितच सुधारू शकते.

नियमित रक्त तपासणीचे महत्त्व (Redcliffe Labs)

शेवटी, रक्त वाढवण्यासाठी व एकूणच आरोग्य सुधारण्यासाठी नियमित रक्त तपासणी करणे देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. बऱ्याच वेळा हिमोग्लोबिन थोडे कमी झाले तरी विशेष लक्षणे दिसून येत नाहीत​. काहींना सौम्य अशक्तपणा असतो पण तो लक्षात न आल्याने उपचार लांबू शकतात. त्यामुळे प्रतिबंधक उपाय म्हणून दर काही काळाने आपले रक्त तपासणे आवश्यक आहे. हिमोग्लोबिनचे प्रमाण खूप कमी झाल्यास तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली लोहच्या गोळ्या किंवा इतर वैद्यकीय उपचार घेता येतात.

CBC (पूर्ण रक्तचित्र) चाचणी करून घेतल्यास आपल्या हिमोग्लोबिनसह इतरही रक्तघटकांची माहिती मिळते. अशक्तपणाची शक्यता असेल किंवा वर दिलेली लक्षणे जाणवत असतील तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने लगेच CBC करवून घ्या​ नियमित तपासणीमुळे समस्या लवकर detect होऊन उपचार सुरू करता येतात.

आजकाल रक्त तपासणी करणे अत्यंत सोपे झाले आहे. Redcliffe Labs सारख्या नामांकित प्रयोगशाळांची जाळे भारतभर पसरली आहेत आणि ते घरपोच नमुना संकलनाची सुविधादेखील पुरवतात​. त्यामुळे आपण घरबसल्याही आपल्या आरोग्याची तपासणी करू शकता. Redcliffe Labs मधील तज्ञ आणि अद्ययावत तंत्रज्ञानामुळे अहवाल अचूक येतात, जेणेकरून आवश्यक त्या आहार किंवा उपचारांबद्दल तुम्ही योग्य निर्णय घेऊ शकता. नियमित आरोग्य तपासणी ही एक चांगली सवय आहे – त्यामुळे रक्तातील हिमोग्लोबिनची पातळी योग्य आहे की नाही याची खात्री करत राहता येते आणि आपल्या आरोग्याचे रक्षण करता येते.

निष्कर्ष

आहारात लोह, फॉलिक अॅसिड, व्हिटॅमिन B12 आणि व्हिटॅमिन C यांचा भरपूर समावेश, हिरव्या पालेभाज्या व प्रथिनेयुक्त पदार्थांचे नियमित सेवन, तसेच आयुर्वेदिक पूरक उपाय व आरोग्यदायी जीवनशैली यांद्वारे आपण शरीरातील रक्ताचे प्रमाण नैसर्गिकरीत्या वाढवू शकतो. अशक्तपणा टाळण्यासाठी हे बदल उपयुक्त ठरतात. वाचकांनी या टिप्स अमलात आणून आपले आरोग्य सुधारावे व आवश्यक असल्यास तज्ञांचा सल्ला घ्यावा. नियमित रक्त तपासणी करून आपल्या हिमोग्लोबिनच्या पातळीवर लक्ष ठेवा – कारण रक्त निरोगी तर आपण निरोगी!​