हिमोग्लोबिन कमी होण्याची कारणे आणि त्यासंबंधी संपूर्ण माहिती

रक्तामधील हिमोग्लोबिन (Hemoglobin) हा शरीरासाठी अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे, कारण तो ऑक्सिजन फुफ्फुसांमधून संपूर्ण शरीरात पोहोचवण्याचे कार्य करतो. हे प्रथिनयुक्त संयुग लाल रक्तपेशींमध्ये आढळते आणि शरीरातील पेशींना योग्य प्रमाणात ऑक्सिजन मिळवून देण्यासाठी जबाबदार असते.

जर शरीरात हिमोग्लोबिनची पातळी आवश्यकतेपेक्षा कमी झाली, तर शरीरावर अनेक नकारात्मक परिणाम दिसून येऊ शकतात. यामध्ये अशक्तपणा (Anemia), सतत थकवा येणे, चक्कर येणे, हृदयाचे ठोके वाढणे, त्वचेला निस्तेजपणा येणे, श्वास घ्यायला त्रास होणे, आणि एकूणच शरीरातील ऊर्जेच्या पातळीत घट होणे यांचा समावेश होतो.

हिमोग्लोबिनच्या कमतरतेची कारणे अनेक असू शकतात, जसे की आहारातील पोषणतत्त्वांची कमतरता, शरीरातील रक्तस्त्राव, आनुवंशिक विकार किंवा काही प्रकारचे आजार. आजच्या या लेखात आपण हिमोग्लोबिन कमी होण्याची प्रमुख कारणे, त्याचे दुष्परिणाम, आणि त्यावर प्रभावी उपाय याविषयी सविस्तर माहिती घेणार आहोत.

हिमोग्लोबिन कमी होण्याची प्रमुख कारणे

हिमोग्लोबिनच्या कमतरतेची अनेक कारणे असू शकतात, जी आहार, जीवनशैली, रोग किंवा आनुवंशिकता यांच्याशी संबंधित असतात. चला या प्रत्येक कारणावर सविस्तर माहिती घेऊया.

१) लोहाची (Iron) कमतरता

लोह (Iron) हा हिमोग्लोबिन तयार करण्यासाठी आवश्यक घटक आहे. जर आहारात लोहाचे प्रमाण कमी असेल, तर शरीर पुरेसे हिमोग्लोबिन तयार करू शकत नाही आणि अशक्तपणा (Iron Deficiency Anemia) होतो.

लोहाच्या कमतरतेची प्रमुख कारणे:

• लोहतत्व कमी असलेल्या आहाराचे सेवन (Ex: जास्त प्रमाणात जंक फूड, कमी प्रमाणात हिरव्या पालेभाज्या, डाळी, सुकामेवा)
• मासिक पाळीमध्ये अधिक रक्तस्राव होणे (Menorrhagia)
• सतत रक्तदान करणे
• काही आजारांमुळे आतड्यातून लोहाचे योग्य प्रकारे शोषण न होणे
• गरोदरपणामध्ये वाढलेल्या रक्ताच्या गरजेमुळे लोहाची कमतरता होणे

२) व्हिटॅमिन बी12 आणि फॉलिक अॅसिडची कमतरता

Vitamin B12 आणि Folic Acid हे दोन्ही घटक रक्तामध्ये लाल पेशींच्या निर्मितीसाठी महत्त्वाचे आहेत. जर शरीरात या जीवनसत्त्वांची कमतरता असेल, तर मेगालोब्लास्टिक अॅनिमिया (Megaloblastic Anemia) होऊ शकतो.

बी12 आणि फॉलिक अॅसिडची कमतरतेची कारणे:

• शाकाहारी आहारामध्ये व्हिटॅमिन बी12 चे प्रमाण कमी असणे (Vitamin B12 is found in animal-based foods like eggs, milk, and meat)
• फॉलिक अॅसिड कमी असलेला आहार (कडधान्ये, पालक, फळे यांचा अभाव)
• आतड्यांच्या विकारांमुळे (Ex: Celiac Disease, Crohn’s Disease) अन्नातून योग्य प्रमाणात पोषणद्रव्यांचे शोषण न होणे

३) रक्तस्राव (Blood Loss) किंवा जास्त रक्त गमावणे

जर शरीरातून मोठ्या प्रमाणात रक्त गमावले गेले, तर रक्तातील लाल पेशी आणि हिमोग्लोबिनचे प्रमाण झपाट्याने कमी होऊ शकते.

जास्त रक्तस्राव होण्याची कारणे:

• जखमा किंवा अपघातामुळे रक्तस्राव
• मासिक पाळीमध्ये खूप जास्त रक्तस्त्राव होणे
• पोटातील अल्सर (Peptic Ulcer) किंवा आतड्यांमध्ये रक्तस्त्राव होणे
• काही प्रकारचे कर्करोग (Ex: Colorectal Cancer)

४) मूळव्याध (Hemorrhoids) किंवा आतड्यांच्या विकृतीमुळे रक्तस्त्राव

• जर मूळव्याध असल्यास लघवी किंवा मलविसर्जनामध्ये रक्त जाण्याची शक्यता असते, त्यामुळे हळूहळू हिमोग्लोबिन कमी होते.
• मोठ्या आतड्यांमध्ये समस्या किंवा सूज आल्याने (Inflammatory Bowel Disease - IBD) रक्तस्त्राव होऊ शकतो.

५) हाडांच्या मज्जेमध्ये समस्या (Bone Marrow Disorders)

हाडांच्या मज्जेमध्ये रक्त तयार होते. जर मज्जा योग्य प्रकारे कार्य करत नसेल, तर रक्तातील हिमोग्लोबिन कमी होण्याची शक्यता असते.

यामध्ये खालील आजारांचा समावेश होतो:

• Aplastic Anemia – हाडांची मज्जा नवीन लाल पेशी तयार करू शकत नाही.
• Leukemia – रक्ताचा कर्करोग ज्यामुळे सामान्य लाल पेशींची निर्मिती कमी होते.
• Myelodysplastic Syndrome (MDS) – हाडांची मज्जा कार्यक्षम नसल्याने रक्त निर्माण कमी प्रमाणात होते.

६) मूत्रपिंडाचे विकार (Kidney Diseases)

मूत्रपिंड (Kidneys) Erythropoietin नावाचे हार्मोन तयार करते, जे रक्त निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असते. जर मूत्रपिंडाची कार्यक्षमता कमी झाली तर हिमोग्लोबिनची पातळीही कमी होते.

७) जड धातूंचा संपर्क (Heavy Metal Poisoning)

शरीरात लेड (Lead), मर्क्युरी (Mercury) यासारख्या जड धातूंचे प्रमाण वाढल्यास हाडांच्या मज्जेवर परिणाम होतो आणि रक्तनिर्मिती कमी होते.

८) गर्भधारणेदरम्यान हिमोग्लोबिन कमी होणे

गर्भवती महिलांमध्ये रक्ताचे प्रमाण वाढते, त्यामुळे शरीराला अधिक लोह, बी12 आणि फॉलिक अॅसिडची गरज असते. जर ही पोषणतत्वे पुरेशा प्रमाणात मिळाली नाहीत तर हिमोग्लोबिनची पातळी कमी होऊ शकते.

९) काही औषधांचा दुष्परिणाम

काही वेळा काही औषधांचा (Ex: Chemotherapy, NSAIDs, Antibiotics) परिणाम म्हणून रक्तातील लाल पेशी नष्ट होतात, ज्यामुळे हिमोग्लोबिन कमी होते.

हिमोग्लोबिन कमी झाल्यास संभाव्य दुष्परिणाम

• थकवा आणि अशक्तपणा
• चक्कर येणे आणि धाप लागणे
• डोकेदुखी आणि हृदयाचे ठोके वाढणे
• केसगळती आणि त्वचा निस्तेज होणे
• हात-पाय गार पडणे

नियमित तपासणी आणि निदान का महत्त्वाचे आहे?

हिमोग्लोबिन कमी झाल्यास त्याची कारणे समजून घेण्यासाठी रक्ततपासणी अत्यंत महत्त्वाची आहे. यासाठी Redcliffe Labs मध्ये सहज आणि विश्वासार्ह रक्ततपासणी करून घेता येते.

आजच तुमच्या हिमोग्लोबिन पातळीची तपासणी करा आणि निरोगी राहा!

Redcliffe Labs मध्ये रक्तातील हिमोग्लोबिन, लोह, बी12, आणि इतर पोषणतत्त्वांची तपासणी करता येते. अधिक माहितीसाठी Redcliffe Labs वेबसाइटला भेट द्या.

निष्कर्ष

हिमोग्लोबिनची पातळी कमी होण्याची अनेक कारणे आहेत, त्यामुळे योग्य आहार, नियमित आरोग्य तपासणी आणि निरोगी जीवनशैली अवलंबून आपण या समस्येवर मात करू शकतो. शरीरात हिमोग्लोबिनची पातळी संतुलित ठेवण्यासाठी लोह, जीवनसत्त्वे (B12 आणि फॉलिक अॅसिड) आणि आवश्यक पोषणतत्त्वे भरपूर असलेला आहार घेतला पाहिजे. तसेच, योग्य प्रमाणात व्यायाम, पुरेशी झोप आणि तणावमुक्त जीवनशैली यामुळे हिमोग्लोबिनची पातळी नियंत्रित ठेवता येते.

जर तुम्हाला सतत थकवा, चक्कर येणे किंवा इतर अशक्तपणाची लक्षणे जाणवत असतील, तर त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या आणि रक्ततपासणी करून घ्या. वेळेत निदान आणि उपचार घेतल्यास हिमोग्लोबिनच्या कमतरतेमुळे होणाऱ्या गंभीर समस्यांना टाळता येईल.