बीपी वाढल्यावर काय करावे - लक्षणे आणि त्वरित उपाय

उच्च रक्तचाप (हायपरटेन्शन) याचे कोणतेही ठळक लक्षण नसतात आणि जर वेळीच उपचार केले नाहीत, तर तो धोकादायक ठरू शकतो. उच्च रक्तदाबामुळे स्ट्रोक, हृदयविकाराचा झटका आणि इतर गंभीर आरोग्य समस्या होण्याचा धोका वाढतो. बहुतांश प्रौढ व्यक्तींना आपल्याला उच्च रक्तदाब आहे हे माहितीही नसते. त्यामुळे नियमित तपासणी करणे खूप गरजेचे आहे. आहारात बदल, नियमित व्यायाम आणि योग्य औषधोपचार यांच्या मदतीने रक्तदाब नियंत्रित ठेवता येतो आणि तो योग्य पातळीवर ठेवता येतो.

WHO च्या आकडेवारीनुसार भारतात दर चारपैकी एक व्यक्ती उच्च रक्तदाबाचा त्रास भोगत आहे. विशेषतः 30 वयाच्या पुढे असलेल्या लोकांमध्ये हा आजार झपाट्याने वाढतो आहे. पण महत्त्वाचं म्हणजे बीपी वाढल्यावर घाबरून जाणं नाही, तर शांत राहून योग्य उपाय करणं महत्त्वाचं असतं.

उच्च रक्तदाब म्हणजे काय?

उच्च रक्तचाप (हायपरटेन्शन) म्हणजे रक्तवाहिन्यांवर रक्ताचा दबाव कायम जास्त असणे. हा दबाव धमन्यांना हानी पोहोचवतो आणि हृदयविकार, स्ट्रोकसारख्या गंभीर त्रासांचा धोका वाढवतो.

हायपरटेन्शनला "साइलेंट किलर" म्हटलं जातं कारण याचे लक्षणे सहसा दिसून येत नाहीत, पण शरीरात हळूहळू नुकसान होत राहतं.

रक्तदाबाची मोजणी दोन संख्यांमध्ये होते:

सिस्टोलिक दाब (वरची संख्या)- हृदय धडकताना धमन्यांवर होणारा दबाव.

डायस्टोलिक दाब (खालची संख्या)- हृदय विश्रांतीत असताना होणारा दबाव.

रक्तदाब mmHg (मिलीमीटर पारा) मध्ये मोजला जातो.

उच्च रक्तदाबाचे प्रकार

1. प्राथमिक उच्च रक्तदाब 

प्राथमिक उच्च रक्तदाब हा सर्वाधिक आढळणारा प्रकार असून सुमारे 90–95% प्रकरणांत दिसतो. यामागे ठोस कारण नसते, पण वय, आनुवंशिकता, तणाव, लठ्ठपणा आणि अति मीठाचा वापर हे प्रमुख जोखमीचे घटक असतात. हा बीपी हळूहळू वाढतो आणि सुरुवातीला लक्षणं नसल्यामुळे वेळेवर निदान न झाल्यास हृदय, मेंदू व किडनीवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो.

2. दुय्यम उच्च रक्तदाब (Secondary Hypertension)

दुय्यम उच्च रक्तदाब हा प्रकार एखाद्या दुसऱ्या आरोग्य समस्येमुळे होतो, जसे की किडनीचे विकार, थायरॉइडचे असंतुलन किंवा काही औषधांचे साइड इफेक्ट. हा बीपीचा प्रकार सहसा लवकर वयात दिसून येतो आणि सामान्य उपचारांनी नियंत्रणात येत नाही. मात्र मूळ कारण ओळखून त्यावर योग्य उपचार केल्यास रक्तदाब नैसर्गिकरित्या कमी होऊ शकतो.

3. व्हाईट कोट हायपरटेन्शन

व्हाईट कोट हायपरटेन्शन ही स्थिती आहे जिथे रुग्णाचा रक्तदाब डॉक्टरांकडे किंवा हॉस्पिटलमध्ये मोजल्यावर वाढलेला दिसतो, पण घरी तो सामान्य असतो. हा तणावजन्य असतो म्हणजे वैद्यकीय वातावरणामुळे रुग्णाला मानसिक ताण येतो आणि बीपी वाढतो. त्यामुळे अशा रुग्णांसाठी घरच्या घरी नियमित BP मॉनिटरिंग करणं महत्त्वाचं ठरतं.

4. मास्कड हायपरटेन्शन

मास्कड हायपरटेन्शन ही अशी स्थिती आहे जिथे डॉक्टरांकडे बीपी मोजल्यावर तो सामान्य वाटतो, पण रुग्णाचा रक्तदाब घरी किंवा कामाच्या तणावात जास्त असतो. ही अवस्था ओळखणं कठीण असतं कारण नियमित तपासणीत बीपी योग्य दिसतो. वेळेवर निदान न झाल्यास हृदय, किडनी किंवा मेंदूसारख्या महत्त्वाच्या अवयवांवर परिणाम होऊ शकतो.

5. मॅलिग्नंट हायपरटेन्शन

मॅलिग्नंट हायपरटेन्शन ही अत्यंत गंभीर आणि धोकादायक स्थिती असते, जिथे बीपी अचानक खूपच वाढतो. ही वैद्यकीय आणीबाणीची परिस्थिती असून तातडीने उपचार आवश्यक असतात. यामध्ये डोकेदुखी, उलटी, दृष्टिदोष, आणि कधी कधी अचेतावस्था अशी तीव्र लक्षणं दिसून येतात, जी हृदय व मेंदूवर गंभीर परिणाम करू शकतात.

6. गर्भावस्थेतील उच्च रक्तदाब

गर्भावस्थेतील उच्च रक्तदाब हा प्रकार विशेषतः गर्भवती महिलांमध्ये होतो आणि २० व्या आठवड्यानंतर दिसून येतो. हा रक्तदाब वाढण्याचा प्रकार आई आणि बाळ दोघांसाठीही धोका निर्माण करू शकतो, विशेषतः जर तो प्रिएक्लॅम्प्सियामध्ये रूपांतरित झाला तर. त्यामुळे नियमित डॉक्टरांकडून तपासणी करणे आणि आवश्यकतेनुसार औषधोपचार घेणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.

उच्च रक्तदाबाची कारणं

प्राथमिक उच्च रक्तदाब याला ठोस एकच कारण नसतं, पण अनेक जीवनशैलीशी संबंधित कारणं असू शकतात:

• जास्त मीठ असलेला अन्नप्रकार
• व्यायामाचा अभाव
• मद्यपानाची सवय

दुय्यम उच्च रक्तदाब यामागे विशिष्ट वैद्यकीय कारण असते, जसे की:

• काही औषधं (इम्यूनोसप्रेसंट्स, एनएसएआयडी, गर्भनिरोधक गोळ्या)
• मूत्रपिंडाचे आजार
• झोपेत श्वास रोखला जाण्याचा त्रास (स्लीप अ‍ॅप्निया)
• प्राथमिक आल्डोस्टेरोनिझम (कॉन सिंड्रोम)
• अमली पदार्थांचा वापर (कोकेन, एम्फेटामिन)
• मूत्रपिंडाच्या रक्तवाहिन्यांचे आजार (उदा. किडनी आर्टरी स्टेनोसिस)
• तंबाखूचं सेवन (धूम्रपान, वेपिंग, इ.)

बीपी वाढल्यावर लगेच काय करावं?

जर बीपी अचानक वाढलेलं असेल, तर पुढील उपाय तातडीने करा:

1. शांत बसून श्वासावर नियंत्रण ठेवा- ताण कमी करण्यासाठी एखाद्या शांत खोलीत 10 मिनिटे डोळे बंद करून दीर्घ श्वास घ्या. श्वसन नियंत्रणाने बीपी काही प्रमाणात स्थिर होतो.
2. तुरळक पाणी प्या- थंड (खूप थंड नाही) पाणी हळूहळू प्यायल्याने हृदयाची धडधड कमी होण्यास मदत होते.
3. पाय उंचावर ठेवा व झोपा- हे हृदयावरचा ताण कमी करतं आणि रक्तप्रवाह स्थिर करण्यास मदत करतं.
4. BP मोजा आणि नोट करा- तत्काळ BP मशीनने रक्तदाब मोजा. जर सिस्टोलिक (वरील) BP 180 पेक्षा अधिक आणि डायस्टोलिक (खालील) 120 पेक्षा अधिक असेल, तर त्वरित डॉक्टरांकडे जा.
5. औषध घेत असाल तर डोस मिस करू नका- जर डॉक्टरांनी BP साठी औषधं दिली असतील, तर ती वेळेवर घ्या. स्वतःहून औषध वाढवू नका.

घरगुती उपाय

1. लसूण- रोज सकाळी रिकाम्या पोटी एक लसूण पाकळी खाल्ल्यास रक्तदाब कमी ठेवण्यास मदत होते.
2. मेथीच्या बिया- रात्री पाण्यात भिजवून ठेवलेल्या मेथीच्या बिया सकाळी उपाशीपोटी खाल्ल्यास बीपी कमी होतो.
3. अद्रक आणि मध- अद्रक रसात मध मिसळून प्यायल्यास रक्तवाहिन्या मोकळ्या होतात, ज्यामुळे रक्तप्रवाह सुरळीत होतो.
4. तुळशीची पाने- रोज सकाळी ५ तुळशीची पाने खाल्ल्यास बीपी नियंत्रित राहतो.

आहारात बदल 

खाणं टाळावं:

• अति मीठयुक्त अन्न (लोणचं, पापड, फ्रेंच फ्राईज)
• पॅकेज्ड फूड्स (चिप्स, इंस्टंट नूडल्स)
• साखर व अधिक गोड पदार्थ
• रेड मीट

खाणं सुरू करावं:

• केळी, संत्री, आवळा - पोटॅशियमयुक्त फळं
• ओट्स, ज्वारी, बाजरी- फायबरयुक्त धान्यं
• पालक, मेथी, कोथिंबीर - हिरव्या भाज्या
• बदाम, अक्रोड - हेल्दी फॅट्स

जीवनशैलीत बदल 

1. नियमित व्यायाम- रोज किमान 30 मिनिटं चालणं, सायकलिंग किंवा योग करावा. हे बीपी कमी करतं.
2. तणाव व्यवस्थापन- ध्यान (Meditation), प्राणायाम, छंद जोपासणं – हे मन शांत ठेवण्यास मदत करतात.
3. झोपेचं व्यवस्थापन- दररोज 7-8 तासांची सुसंगत झोप घेणं अत्यंत आवश्यक आहे.
4. धूम्रपान आणि मद्य टाळा- या गोष्टी हृदयावर परिणाम करून बीपी वाढवतात. तात्काळ बंद कराव्यात.

औषधोपचाराची भूमिका

जर जीवनशैली बदलूनही बीपी नियंत्रणात येत नसेल, तर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधं घेणं गरजेचं आहे. बीटा-ब्लॉकर्स, ACE inhibitors, calcium channel blockers ही काही सामान्य औषधं असतात.

महत्त्वाचं म्हणजे औषधं वेळेवर आणि नियमित घ्या. डॉक्टरांनी सांगितल्याशिवाय औषधं बंद करू नका.

बीपी नियंत्रणासाठी 5 महत्त्वाचे नियम

1. मीठ कमी करा - दिवसाला 5 ग्रॅमपेक्षा जास्त मीठ नको.
2. दर आठवड्याला BP मोजा- सिस्टोलिक 120 आणि डायस्टोलिक 80 असावा.
3. रोज 3० मिनिटं चालणं
   
4. प्रत्येक जेवणात हिरव्या भाज्यांचा समावेश
   
5. धूम्रपान-मद्य दूर ठेवा

बीपी वाढणं ही लक्षणांशिवाय वाढणारी पण धोकादायक स्थिती आहे. त्यामुळे रक्तदाब सतत नियंत्रणात ठेवणं हे प्रत्येकाच्या आरोग्यासाठी अत्यंत गरजेचं आहे. योग्य आहार, सकस जीवनशैली, मानसिक शांतता, नियमित तपासणी आणि डॉक्टरांच्या सल्ल्याचा आदर – हेच दीर्घकाळासाठी बीपी नियंत्रणात ठेवण्याचे मूळ मंत्र आहेत.